فصلنامه علوم حدیث
سال شانزدهم شماره 3 (پیاپی 61، پاییز 1390)

در احادیث متعددی بر ضرورت حمل بر صحت و به دست دادن بهترین تفسیر از رفتار و گفتار دیگران تاکید شده است. عالمان دین از این احادیث اصل حمل بر صحت را استنتاج کرده و آن را، بیشتر، در عرصه فقه به کار گرفته و بر آن آثاری مترتب ساخته اند. نگارنده در این جستار، کوشیده است تا پس از گزارش و دسته بندی این احادیث، ابعاد مختلف این اصل را کاویده و کاربست آن را در عرصه اخلاق و تفسیر رفتار دیگران به دست دهد. از این منظر، اصل حمل بر صحت بیش از آن که کارکردی فقهی داشته باشد، ناظر به نوعی عقلانیت است که با انکار آن امکان هر گونه فهمی از دیگران منتفی می شود. چنین نگرشی به این اصل، فضای فهم عقلانی و صید حقایق را بر ما می گشاید و ابزاری برای کشف و فهم واقعیت می گردد و از تحریفات شناختی ما می کاهد. با این نگاه، نویسنده بحث فعلی را در ده قسمت پی گرفته است تا شرایط و حدود کاربست این اصل را بکاود و عقلانیت آن را، بر اساس سنت حدیثی و با استفاده از یافته های روان شناختی، تبیین کند.

شناخت ویژگی های مخاطب مستقیم معصوم علیه السلام از مهم ترین قرینه های فهم معنای صحیح حدیث است. ویژگی های اعتقادی مخاطب از جمله: دین، مذهب، گرایشات اعتقادی، میزان ایمان. ویژگی های علمی از جمله: میزان دانش، قدرت فهم و درک، عالم و جاهل بودن و ویژگی های طبعی مخاطب از جمله مهم ترین خصوصیات مخاطب است که نوع خاصی از خطاب معصوم علیه السلام را به دنبال دارد.

از مهم ترین ابزارهای پژوهش در علم رجال، آشنایی و شناخت منابع این علم است. از نگاه محمدتقی شوشتری در قاموس الرجال منابع فن رجال در دو دسته «منابع مستقیم» و «منابع غیر مستقیم» جای می گیرند. در این نوشتار گونه های منابع غیر مستقیم از نگاه ایشان معرفی شده و از طرف دیگر، میزان کارآیی هر یک از این منابع، در معرفی و ارزیابی راویان بررسی شده است.

القرائات سیاری از مهم ترین مصادر روایات تحریف نماست و دانشیان شیعی در ضمن دیگر روایات، به نقد آن و نویسنده اش پرداخته اند. در پژوهش پیش رو، این کتاب، به صورت مستقل، مورد توجه قرار گرفته است. روایات این مجموعه به چهار دسته، تفسیری، فضایل، احکام و آداب تلاوت، قرائات و متفرقه تقسیم شده اند. بر این اساس، بیش از یک سوم روایات کتاب در حوزه بحث تحریف قرآن قرار نمی گیرند. سایر روایات هم به دلایلی چون تفسیری بودن روایات در خود القرائات و منابع دیگر، تفاوت قرائات منقول از یک امام درباره آیه ای واحد، تفسیری بودن سیاق روایت، تضمین آیه در کلام امام و غیره نشانه تغییر در نص قرآنی نیستند.

وراثت قرآن و سنت تبیینی و تعلیمی پیامبر صلی الله علیه و آله در قرآن شناسی، ساز وکاری عقلی و منطقی است که قرآن در آیات 31-33 سوره فاطر آن را به عنوان لازمه ضرورت خاتمیت کتاب و نبوت تمهید کرده است. مطابق مدلول ظاهری این آیات، خدواند علم کامل، دقیق و صحیح شناخت قرآن را به گروه خاصی از بندگان خویش اعطا کرده و آنان را وارثان برگزیده قرآن معرفی نموده است تا پس از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله هر کس بخواهد طریق حق و حقیقت را بپوید، از دانش قرآنی و آگاهی آنان از سنت نبوی بهره گیرد و گام در مسیر نور نهد. در باب «وارثان برگزیده قرآن» دو دیدگاه متقابل در میان مذاهب اسلامی وجود دارد. عموم مفسران اهل سنت با استناد به استنباط های شخصی و ظهور عموم الفاظ آیات سوره فاطر، مقصود از وارثان را عموم امت اسلامی، صحابه، تابعان و انبیای سلف و امم پیشین گفته اند. این دیدگاه اجتهادی و فاقد مستند روایی بوده و از تکثر اجمالی در مفهوم وارثان برخوردار است. در مقابل اهل بیت علیهم السلام ضمن نقد و ابطال دیدگاه مخالف به اثبات انحصار و اختصاص وارثان برگزیده قرآن در شان عترت نبوی پرداخته اند. دیدگاه اهل بیت علیهم السلام بر این نکته تاکید دارد که آگاهی از سنت تبیینی و تعلیمی پیامبر صلی الله علیه و آله در قرآن شناسی - که دستیابی به آن پیش شرط ضرروی برای فهم می باشد.

بیشتر روایات سبب نزول اخبار آحادند که از طریق اهل سنت وارد شده اند. طرز نگرش شخص به مقوله روایت، به طور عام و به خبر واحد، به طور خاص، در چگونگی تعامل او با روایات و اخبار سبب نزول مدخلیت تام دارد. فقیه اخباری گرچه به نقل روایات سبب نزول مبادرت شایسته می ورزد، اما به بهره گیری از مضمون آنها چندان علاقه ای نشان نمی دهد. در مقابل، فقیه اصولی برخوردی متفاوت با این روایات دارد؛ آن گروه از اصولیانی که خبر واحد را منشا عمل ندانسته اند، کمتر به نقل روایات سبب نزول پرداخته اند و آنان که به خبر واحد عمل کرده اند، به نقل این نوع روایات بیشتر مبادرت ورزیده اند و بهره برداری های متنوعی از این روایات در آثارشان مشاهده می گردد. مقدس اردبیلی، فقیه اصولی، از گروه اخیر است. او مانند سلف خود، شیخ طوسی به خبر واحد بها داده است و به استناد روایات سبب نزول به تایید یا رد استنباط های فقهی، رفع ابهام از چهره برخی آیات و حتی به برداشت های اصولی از مضامین روایات مزبور مبادرت کرده و در هنگام ضرورت، به نقد این روایات نیز پرداخته است.

یکی از موضوعاتی که در برخی روایات آمده، این است که رسول خدا صلی الله علیه و آله شبی برای انجام نماز صبح در خواب مانده و نماز آن حضرت قضا شده است. این مطلب - که هم در احادیث شیعه و هم اهل سنت ذکر شده - در این نوشتار، تنها از نگاه شیعه بررسی و تحلیل می شود. و ابتدا احادیث مورد نظر از لحاظ سندی بررسی شده، سپس با ذکر دیدگاه موافقان و مخالفان، مضمون روایات به نقد کشیده شده و در پایان، با توجه به شواهد و قراین موجود و نیز ادله کلامی اثبات گردیده است که محتوای آنها قابل پذیرش نخواهد بود.

جابر بن یزید جعفی (حدود 50 - 128ق) از اصحاب نامدار و مورد وثوق امام باقر و امام صادق علیهما السلام و از دانشمندان بزرگ شیعه امامیه در نیمه دوم قرن اول و نیمه اول قرن دوم هجری است. با وجود اعتقاد راسخ او به مکتب اهل بیت علیهم السلام، توجه وی به بطون آیات و احادیث - که در برخی از روایات و اقوال منقول از او نیز بدان تصریح گردیده - سبب شده که غالیان وی را از پیشکسوتان خویش شمرده، از او به عنوان کسی که از اسرار، علوم الهی و مقامات معنوی و فوق انسانی امامان علیهم السلام آگاه بود، یاد کنند. سوء استفاده غالیان از نام و شخصیت وی باعث شده که برخی جابر جعفی را شبه غالی بدانند و یا او را از غالیان نیمه افراطی به شمار آورند و عده ای نیز به صراحت او را غالی معرفی کنند؛ حال آن که او از اتهام غلو مبراست. اخبار منتسب به جابر جعفی در آثار غلات به خصوص نصیریه نمونه هایی گویا از سوء استفاده غالیان از شخصیت او است که می توان آن را اصلی ترین عامل اشتهار وی به عنوان یک غالی نزد بدنه اصلی شیعه قلمداد نمود.

در متون اسلامی، بویژه متون عرفانی و فلسفی حدیثی قدسی با این عبارت یا شبیه آن به چشم می خورد: «کنت کنزا مخفیا فخلقت الخلق لکی اعرف» که به صورت گسترده و به مناسبت های گوناگون از جمله فلسفه آفرینش مورد استناد قرار می گیرد.
این حدیث می تواند با چند رویکرد مورد بررسی قرار گیرد: با رویکرد شبهات محتوایی حدیث که مباحث فلسفی و کلامی و عرفانی را تشکیل می دهد و توضیحات و شروح متعدد حدیث مزبور ناظر به این جنبه است، با رویکرد تاثیر آن بر عرفان نظری و همچنین سیر تاریخی آن، و بالاخره با رویکرد علم الحدیث که با این رویکرد به جز اظهار نظرهای متناقض و پراکنده در لابه لای کتاب های اسلامی تحقیق مستقلی صورت نگرفته است.
رویکرد اخیر، بر خلاف رویکردهای گذشته - که بیشتر با تایید و پذیرش حدیث همراه است - با دیدگاه نقادانه دانش حدیثی به سراغ آن رفته است و با استناد به قراینی همچون الفاظ حدیث، موضوع حدیث، سند حدیث و دیدگاه محدثین و نقد محتوایی اجمالی، ساختگی بودن آن را به عنوان حدیث نتیجه گیری نموده؛ گر چه از جنبه محتوایی با تاویلاتی می تواند قابل قبول باشد.